Ka budućem nesvakidašnjem muzeju kod Valjeva - Narodno graditeljstvo na južnim padinama Povlena

Vođen zadatkom da spase od zaborava dragocene, a na žalost sve ređe objekte seoske tradicionalne gradnje, dr Duško Kuzović je priredio autorsku izložbu "Narodno graditeljstvo na južnim padinama planine Povlen" od 22. marta do 10. aprila u Galeriji Narodnog muzeja Valjevo.

Izložba predstavlja svojevrstan poziv dr Duška Kuzovića, dipl. ing. arhitekture, na razmišljanje o mogućnostima da se na Polvlenu osnuje jedan specifičan, nesvakidašnji muzej narodnog graditeljstva.

Otvaranje izložbe, koju organizuju Narodni muzej Valjevo i Udruženje za zaštitu, promociju i razvoj valjevskih planina, biće 22. marta u 19 časova.

I ako oblikovana prema uzusima arhitekture i sociologije tradicionalnog stanovanja i privređivanja, a sa stanovišta zaštite i prezentacije nepokretnih kulturnih dobara, svojim različitim kontekstima i podkontektima izložba prevazilazi opšti karakter stručne ekspozicije pripremljene sa stanovišta ovih zanata. Njeni konteksti imaju edukativne i kulturološke odlike, a mogu da se valorizuju sa niza drugih različitih aspekata. Jedan od njih, onaj najočigledniji, je svakako aspekt potreba arhitekata koji stvaraju nove vrednosti tražeći inspiraciju u baštini, međutim, ne sme se zanemariti ni značaj koji ova izložba ima pozivajući na razmišljanje ne o mogućnosti već o prekoj potrebi da se utemelji specifičan muzej narodnog graditeljstva, čime se težište valorizacije prenosi u svere muzeologiji i komunikologiji, a preko njih, u skladu sa savremenim tendencijama i ka različitim vidovima kulturne industrije, a pre svega kulturnog turizma, kome bi pionirska realizacija zamišljenog pružila veliki zamajac i dodatno ukazala na povezanost svera kulture, turizma i privrede u opšte, a zarad opšte društvene koristi, navodi u recenziji izložbe doc. dr Vladimir Krivošejev.

Predstavljamo Vam neke od objekata koji će biti prikazani na izložbi.

Seoska kuća

Kuća u selima na južnim padinama planine Povlen počela je svoj razvoj krajem 18. veka sa dolaskom prvih doseljenika iz Crne Gore i Hercegovine. Zasnivajući stanište na novom prostoru doseljenici su primenjivali znanja i veštine stečene u mestu odakle su se doselili. Prirodni uslovi na novoj lokaciji su ponudili opus materijala za gradnju. Nagli razvoj ekonomije doneo je prelazak sa stočarstva na ratarstvo i povećan obim gajenja šljive. Nove delatnosti su donele nove izvore uticaja na oblik seoske kuće. Spor razvoj saobraćaja i državne uprave su imali svoj nivo uticaja na kuću.

U isto vreme organizacija i odnosi u porodici su se najmanje promenili. Suma svih uticaja na razvoj seoske kuće se može pratiti na osnovu sačuvanih objekata na terenu i pisane građe. Na osnovu objekata na terenu mogu se ustanoviti prelomni tačke jedne faze u drugu. Znanja iz ove oblasti mogu pomoći razumevanju arhitekture sela u 21. veku.

Vajati

Vajati su objekti na okućnici seoskog domaćinstva. To su objekti pravougaoni, jednopostorni, sa ulazom na uglu i bez prozora. U njima su stanovali mladi bračni parovi, a ista forma objekta je korištena kao prostorije za čuvanje proizvoda od mleka ili kao privremeni stanovi na planini.

Prema konstrukciji korpusa objekta mogu se grupisati u: vajati kod kojih je ispuna i noseća konstrukcija identična i vajati sa ispunom kod kojih skelet ima konstruktivnu ulogu. Druga grupa se dalje može razvrstati prema načinu ispune na vajate sa ispunom: "na unizu", "na unizu i na šašovce", "na šašovce". Prema načinu oslanjanja se mogu grupisati u tri grupe: vajati oslonjeni na ugaone kamenove samce, vajati oslonjeni na trakaste temelje i vajati sa prostorijom na mestu

Magaze i kačare

Magaze su objekti koji su nastali kao odgovor na povećani obim ratarske proizvodnje a kačare na povećani obim proizvodnje šljive. Na okućnici magaze su locirane na istočnoj strani, dok su kačare ispod kuće. Magaze su organizovane kao pravougaone prostorije u kojoj su sa jedne ili sa obe strane smeštene drvene pregrade u kojima se čuva žito u zrnu. U narednoj fazi razvoja magaza dobija trem ispred ulaza koji se pruža celom dužinom fasade.

Kačare su nastale za potrebe prerade šljiva i u njima su se čuvale kace, burad i oprema za pečenje rakije.

Koševi

Koševi za kukuruz su objekti na okućnici koji služe za skladištenje kukuruza u klipu. Pojavili su se u prvoj polovini 19. veka kada je stanovništvo počelo da se bavi intenzivnije ratarstvom. Koševi su postavljeni na visoke postamente koji mogu biti zidani ili od drvenih stubaca. Korpus objekta se sastoji od drvenog skeleta čija polja između stubova su ispunjena sa prepletom od pruća radi boljeg provetravanja. Tokom 20. veka se pojavila ispuna od prikovanih daščica. Krov je na dve vode a pokrivač je šindra, biber crep ili kamene ploče.

Letnji stanovi stočara

Na planini Povlen, ispod vrha Mali Povlen (1347 mnm), tokom istraživanja sprovedenog od 1996. do 1998. godine, zabeleženo je niz primera letnjih stanova za stočare. Stanovi su korišteni od proleća do jeseni i naseljavali su ga žitelji obližnjih sela Makovište i Taor. Organizacija stanova je jednoprostorna. Konstrukcija stanova: od najjednostavnijih objekata poput kućera, zatim kulača pokrivenih senom, preko objekata načinjenih od kamena i drvenih talpi do objekata sa nakovanim daščicama. Svi objekti su pokriveni sa šindrom. Objekti se nalaze na neograđenim parcelama istog vlasnika na kojima se pored kuće nalazi i objekat za stoku.

Ambari

Ambari za skladištenje žitarica u zrnu nalaze se u okviru okućnice seoskog domaćinstva. Oni su odgovor na zahteve sve veće ratarske proizvodnje i okretanja domaćinstva od stočarstva ka ratarstvu. Organizovani su kao volumen koji je podeljen na četiri dela u koji se pristupa preko zabata i krovnog prostora a žito se sipa odozgo u pregrade. Dimenzionisani su prema očekivanoj proizvodnji seoskog domaćinstva. Prema konstrukciji mogu se grupisati u objekte izrađene od tapli i objekte izrađene u skeletu koji je ispunjen talpama. Oslonjeni su na četiri kamena sa krovom na tri vode. Krovni pokrivač je šindra ili kamene ploče.

Vodenice

Vodenice u gornjem toku reka Pološnica i Skrapež su sagrađene krajem 19. veka. Locirane su na ivici parcele kako bi se čuvalo obradivo zemljište. Imaju identičnu koncepciju koja se zasniva na jednoj prostoriji u kojoj se nalazi vodenički mehanizam i mali prostor za odlaganje žita. Korpus objekta je građen u skeletu od drvenih greda a prostor između greda je ispunjen sa talpama. Objekat je oslonjen na kamene I drvene oslonce. Krov je na četiri vode. Krovni pokrivač je šindra, kamene ploče i crep. Istraživanje je sprovedeno od 1994. do 2000. godine. Do danas, veliki broj objekata je nestao.