Serbia Edition
Serbische Ausgabe
Izdanje BiH
Izdanje Crna Gora
Vesti
Centar banatskog sela Perlez postao prostorna kulturno-istorijska celina
Izvor: eKapija
Petak, 10.05.2024.
10:40
Petak, 10.05.2024.
10:40
Komentari
Carska bara u blizini (Foto: Milutin Labudović)
Naselje karakterišu ulice koje se seku pod pravim uglom i ravnomerno postavljane kuće na pravaugaonim parcelama. U centru naselja oivičen današnjim ulicama Kralja Aleksandra Karađorđevića, Nikole Tesle, Vuka Karadžića i Trgom kneza Mihajla nalazi se prostrani park, oko koga su u periodu od 18. do 20. veka podizane javne ustanove različite namene. Sa izgradnjom objekata u koje su smeštane sakralne, društvene, industrijske i prosvetno-kulturne ustanove Perlez je vremenom dobijao i karakteristike varoši.
Rimokatolička crkva posvećena bezgrešnom začeću Bogorodice device Marije sazidana je 1777. godine u stilu provincijalnog baroka, sa podzvoničkim prostorom koji je otvoren prema brodu nizom otvora u nivou prizemlja i galerije i horom koji je prostorno podeljen na podzvonički i galerijski deo samo slobodnim stupcima zvoničkog tornja, što je karakteristično za crkve građene u drugoj polovini 18. veka.
Od nekadašnjih vojnih zgrada kojima je bio okružen centar sela, danas postoji samo stara zgrada kapetanije u ulici Kralja Aleksandra Karađorđevića br. 1. sazidana je u prvoj polovini 19. veka, a u njoj se nalazi jedan od retko preostalih neoštećenih ulaza u podzemni lagum dug 5600 m, zidan od pečene cigle po sistemu spojenih sudova, koji je bio povezan sa evakuacionim centrom u ritu, na levoj obali nekadašnjeg korita reke Begej. Ovaj vid fortifikacije građen je tokom zadnjeg kvartala 18. i prve polovine 19. veka.
Zgrada Sreskog načelštva u Svetosavskoj ulici, sazidana osamdesetih godina 19. veka u stilu neorenesanse. To je ugaona prizemna građevina razuđenih osnova u kojoj se sada nalazi Mesna kancelarija, pošta, policija i ekspozitura Vojvođanske banke.
Krajem 19. veka sazidan je župni dvor pri RKC na današnjem Trgu kneza Mihaila. To je prizemna zgrada, pravougaone osnove, građena u klasičnom stilu sa ujednačenim ritmom prozorskih otvora na glavnoj fasadi, iznad kojih su dekorativno izrađeni zabati.
Godine 1895, na uglu ulica Nikole Tesle i Svetosavske sazidana je u stilu romantizma zgrada Uprave Rudolfsgnadske vodne zadruge. To je prizemna zgrada sa istaknutim ugaonim erkerom i dekoracijom na obe fasade u vidu tankih plitkih pilastera.
U ravni sa njom, na prethodnom uglu sazidana je i dvospratna zgrada parnog mlina sa karakterističnim elementima industrijske arhitekture iz međuratnog perioda. Zgrada ima prizemlje, dva sprata i tavanski prostor, a fasade su podeljene po horizontali i vertikali sa naglašenim pilastrima u kojima su raspoređeni prozorski otvori.
Istovremeno duž ulice Kralja Petra Prvog od broja 2 do 4a podižu se masivne, stilski definisane prizemne zgrade sa razuđenim osnovama, u kojima se odvijala ugostiteljsko trgovačka delatnost. Sa druge strane duž ulica Kralja Aleksandra Karađorđevića i Svetosavske postoji niz prekih, postavljenih dužom stranom uz ulicu, stambenih kuća pomešanih stilova, nalik na varoške, koje su nastale krajem 19. i početkom 20. veka.
Zgrada bivšeg Sreskog suda sa zatvorom podignuta početkom 20. veka od žutih klinker opeka u stilu secesije. Zgrada Sreskog suda je jednospratnica razuđenih osnova, čije se duže krilo proteže duž Svetosavske ulice, dok je zgrada zatvora manja prizemna zgrada u ulici dr Radoslava Panića. Zgrade su 1945. godine adaptirane za potrebe zdravstva.
Dvadesetih godina 20. veka, u Ulici kralja Petra Prvog podiže se parohijski dom Srpske pravoslavne crkve u okviru parcele crkve. To je prizemna zgrada, pravougaone osnove sa naglašenim centralnim rizalitom kojim je fasadno platno podeljeno na dva simetrična dela. Glavna fasada ima izraženu dekorativnost što je postignuto nizom detalja sa elementima secesije. koji svojom monumentalnošću i stilskim karakteristikama značajno doprinosi ambijentalnom izgledu centra sela u estetskom smislu.
Poslednji sazidani objekat, sa spomeničkim vrednostima, unutar granica prostorno kulturno-istorijske celine je zgrada Doma kulture u ulici Kralja Aleksandra Karađorđevića iz 1951. godine. To je reprezentativna građevina u nacionalnom stilu sa naglašenim arkadama koje formiraju trem duž celog prizemlja i trospratnom kulom u centralnom delu objekta. Zgrada je stilski usaglašena sa objektima slične namene koji su podignuti posle Drugog svetskog rata u mnogim mestima širom Vojvodine.
U okviru prostorno kulturne-istorijske celine pojedinačno su utvrđeni sledeći objekti za nepokretna kulturna dobra i stvari za pokretno kulturno dobro:
2) Rodna kuća narodnog heroja Pap Pavla, Ulica Pupinova 12, podignuta 1887. godine – spomenik kulture. Narodni heroj Pap Pavle rođen je 1914. godine u Perlezu, ali njegova porodica ubrzo, već 1919. godine prodaje kuću i prelazi u Novi Sad. Još kao učenik Novosadske gimnazije priključio se ravolucionarnom radničkom pokretu, a kasnije i kao student na Medicinskom fakultetu u Beogradu isticao se izuzetnom revolucionarnom aktivnošću. Tokom avgusta 1941. godine, izvršavajući zadatke na području Dalmacije uhapšen je i osuđen na smrt streljanjem, koje je izvršeno 15. avgusta 1941. godine. Rodna kuća Pap Pavla pored istorijskih poseduje i arhitektonske vradnosti, sa naglašenim elementima narodnog graditeljstva.
3) Pokretna dobra – Zbirka valjnih stolica Mašinskog mlina iz prve decenije 20. veka, Svetosavska 14. Zbirka se sastoji od pet valjnih stolica nemačkih proizvođača MIAG i SECK koji spadaju u najkvalitetnije proizvođače mašina za mlevenje korištenih u mlinovima kapaciteta mlevenja do deset vagona žita na 24 časa. Firma SECK je iz Drezdena, radi od 1873. godine, dok je MIAG sa sedištem u Braušvajgu, nastao 1925. godine, spajanjem četiri tada renomirane firme: Kapler Amme, Luther-Werke, Gebruder Seck i Giesecke & Konegen. Na osnovu istorijskih podataka parni mlin je podignut u prvoj deceniji 20. veka, a mašine postavljene u rad u drugoj ili trećoj deceniji istog veka. Tokom 1936. godine je bio registrovan kao "Reform" mlin G .V. Hausl PERLEZ. Mlin već nekoliko godina nije u radnom stanju.
U okviru prostorno kulturno-istorijske celine nalaze se sledeći spomenici i spomen obeležja:
1) Spomen-obelisk sa skulpturom žene borca, posvećen borcima NOR-a i žrtvama fašističkog terora, autora Miloša Popovića, u dvorištu ispred zadružnog doma.
2) Spomen česma posvećena dvadesetorici meštana koji su obešeni 21. juna 1941. godine od strane fašističkog okupatora, Trg kneza Mihajla.3) Bista Đure Jakšića, u parku ispred ulaza u zgradu osnovne škole.
Objekti u okviru prostorno kulturno-istorijske celine su u različitim stanjima. Oni od značaja za samu celinu su u zadovoljavajućem stanju, s tim što su neophodne manje intervencije i tekuće održavanje.
Nepokretna kulturna dobra – spomenici kulture u okviru prostorno kulturno-istorijske celine su u solidnom stanju.
Selo Perlez nastalo je spajanjem dva susedna naselja: starije Sige, čiji pomen datira iz 1482. godine i kasnije nastale Perlas – Varoši, koju je 1752. godine osnovao tadašnji guverner Tamiškog Banata, katalonski grof Ramon de Viljana Perlas markiz od Rialpa. Jedinstveni naziv Perlez selo nosi od 1776. godine, kada je postalo sedište 1. Kompanije 12. Nemačko-banatske graničarske regimente. U tom periodu urbanistički razvoj prostorno kulturno-istorijske celine tekao je u skladu sa vojnim potrebama, poprimivši izgled tipičan za kompanijska sedišta. Trend razvoja nastavljen je do kraja Prvog svetskog rata, a po njegovom završetku nastao je period stagnacije sa tendencijom opadanja.
Današnji izgled Perleza nastao je u doba vladavine Habzburške monarhije, kada se formira ušoreno banatsko selo, sa prostranim parkom u središtu. O tome svedoči skica naselja prvog urbanističkog plana iz 1812. godine. Na njoj je ucrtan pomenuti park kao centralno mesto, sa okolnim ulicama u položaju i rasteru identičnom sadašnjem izgledu naselja. U to vreme već su postojale obe današnje crkve.
Nakon ukidanja Vojne granice, od 1873. godine, selo postaje sedište sreza i od tada pa do četrdesetih godina 20. veka oko prostranog centra sela, duž današnjih ulica Kralja Aleksandra Karađorđevića, Svetosavske, Trga kneza Mihajla i Vuka Karadžića, podižu se administrativne, stambene i privredne zgrade sa elementima klasicizma, secesije i eklektike, što čini posebno interesantan milje, koji Perlez izdvaja od ostalih naseljenih mesta Grada Zrenjanina i daje mu karakter varoši. Krajem 19. veka podižu se i zgrade za potrebe vodoprivrede, industrije, trgovine i ugostiteljstva.
U to vreme selo je imalo svoju poštu i telegraf, sreski sud, zatvor, katastar, sresku štedionicu, štednu zadrugu, ispostave Pančevačke narodne banke i južno-mađarske privredne banke, parni mlin, Vodnu zadrugu i dr. Sve zgrade za navedene delatnosti postoje i danas. 
Fotografije:
Firme:
Vlada Republike Srbije
Tagovi:
Perlez
Rimokatolička crkva Bogorodice device Marije u Perlezuparohijski dom Srpske pravoslavne crkve u Perlezu
Srpska pravoslavna crkva Uspenja Bogorodice PerlezDom kulture Perlez
stara zgrada kapetanije Perlez
zgrada Sreskog načelštva Perlez
župni dvor Perlez
parni mlin u Perlezu
Uprave Rudolfsgnadske vodne zadruge u Perlezu
prostorna kulturnoistorijska celina
Rodna kuća narodnog heroja Pap Pavla
Komentari
Vaš komentar
Šta vredno posetiti/videti u okolini?
Naš izbor
Rubrike za dalje čitanje
Potpuna informacija je dostupna samo komercijalnim korisnicima-pretplatnicima i neophodno je da se ulogujete.
Pratite na našem portalu vesti, tendere, grantove, pravnu regulativu i izveštaje.
Registracija na eKapiji vam omogućava pristup potpunim informacijama i dnevnom biltenu
Naš dnevni ekonomski bilten će stizati na vašu mejl adresu krajem svakog radnog dana. Bilteni su personalizovani prema interesovanjima svakog korisnika zasebno,
uz konsultacije sa našim ekspertima.