Na Unesko listi svetske kulturne i prirodne baštine pet lokaliteta iz Srbije, a još 11 je "na čekanju"

Organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu (UNESKO) već više od 50 godina označava i brine o mestima od izuzetne univerzalne vrednosti za kulturnu ili prirodnu baštinu. Ova mesta nominuju se od strane zemalja potpisnica Konvencije o Svetskoj baštini, ustanovljene 1972. godine.

Kulturno nasleđe sastoji se od spomenika (kao što su arhitektonska dela, monumentalne skulpture ili natpisi), grupe zgrada i lokaliteta (uključujući arheološka nalazišta). Prirodne karakteristike (koje se sastoje od fizičkih i bioloških formacija), geološke i fiziografske formacije (uključujući staništa ugroženih vrsta životinja i biljaka) i prirodni lokaliteti koji su važni sa stanovišta nauke, očuvanja ili prirodne lepote, definišu se kao - prirodne nasleđe. Srbija je nasledila učešće u Konvenciji 11. septembra 2001. godine, posle raspada Jugoslavije.

Srbija trenutno ima pet zaštićenih lokaliteta kao i 11 na listi u procesu potvrđivanja stausa.

Prvi zaštićeni lokaliteti iz Srbije bili su Stari Ras i Sopoćani, upisani na trećoj sesiji UNESKO 1979. godine. Ostali lokaliteti upisani su na listu UNESKO 1986, 2004, 2007, i 2017. godine, a svi su iz oblasti kulture.

Četiri od pet lokaliteta su iz srednjovekovnog perioda, dok je Gamzigrad iz antičkog. Srednjovekovni spomenici na Kosovu su prvo dodati na listu 2004. godine, a lista je proširena dve godine kasnije. Spomenici na Kosovu su na listi ugrožene baštine od 2006. godine, zbog poteškoća u upravljanju i konzervaciji lokaliteta, kao i zbog političke nestabilnosti na teritoriji Kosova. Unesko je te 2006. zaštitio srednjovekovne spomenike na Kosovu - Pećku patrijaršiju, manastire Dečani i Gračanica i crkvu Bogorodice Ljeviške u Prizrenu.

S druge strane, stećci - srednjovekovni nadgrobni spomenici koji se nalaze na listi - su transnacionalni upis, koji Srbija deli sa tri susedne zemlje.

Unesko je organizacija koja okuplja 193 države - sve svetske zemlje koje priznaje UN. Organizacija je osnovana 1945. godine, po završetku Drugog svetskog rata, a sedište je u Parizu. Unesko se zalaže za pristup obrazovanju za svako dete, zaštitu i promociju kulturnog nasleđa i jačanje veza među narodima, navodi se na zvaničnom sajtu.

Međutim, Unesko je ipak najpoznatiji po zaštiti kulture i prirode, u skladu sa Konvencijom o svetskoj kulturnoj i prirodnoj baštini iz 1971. godine. Ovaj dokument im daje autoritet da popisuju lokacije od univerzalnog značaja za kulturu, prirodne lepote, ali i nematerijalno nasleđe. Unesko lokalitete rangira po deset kriterijuma. Svaki unos mora da ispunjava najmanje jedan od kriterijuma. Kriterijumi od I do VI su kulturni, a od VII do X su prirodni.

Na Uneskovim listama u ovom momentu ima 1.199 lokaliteta. Najviše ih je u Italiji - 59 (neki od njih su Verona - grad Romea i Julije, istorijski centar Rima i palata Duomo u Veneciji), Francuska i Nemačka imaju po 52, a Španija 50. Srbija, kao što smo naveli, ima pet lokaliteta i 11 kandidata.

Feliks Romulijana u Gamzigradu jedini je antički lokalitet sa teritorije Srbije upisan u Unesko listu Svetske kulturne baštine. Carska palata koju je rimski imperator Galerije sagradio u 3. i 4. veku, u čast svoje majke Romule, okružena je snažnim bedemima koji su nekada davno štitili grad od varvara. Severni deo palate sa malim hramom, posebno je atraktivan za posetioce zbog dobro očuvanog antičkog žrtvenika i snažnih stubova koji ga okružuju.

U južnom delu palate možete videti ostatke velikog hrama sa dve kripte, horeuma i rimskih termi - luksuznog kupališta rimskih careva.

Očuvani objekti koji predstavljaju vrhunac arhitektura iz razdoblja tetrarhije na ovim prostorima, kao i lepota fresaka i podnih mozaika sa geometrijskim i figurativnim motivima, čine Feliks Romulijanu antičkim nalazištem velikog međunarodnog značaja.

Više manastira i crkava izgrađenih između 13. i 17. veka upisano je na Uneskovu listu svetske kulturne baštine pod zajedničkim imenom "Srednjovekovni spomenici na Kosovu".

Arheolozi, ekolozi i druidi udruženi u zaštiti Stounhendža: Aktivisti sprečavaju izgradnju tunela kod čuvenog lokaliteta

Plesovi, ukrasi i delikatesi sa svih meridijana: Čime je Unesko obogatio listu nematerijalnog nasleđa planete

Manastiri Dečani i Gračanica, Pećka patrijaršija, kao i Crkva Bogorodica Ljeviška u Prizrenu, veličanstven su skup.

Upoređivanjem ova četiri "spomenika" mogu se videti tendencije u religijskoj gradnji i umetnosti srednjovekovne Srbije, koja predstavlja jedinstvenu kombinaciju dominantno vizantijskog stila s elementima zapadne umetnosti i arhitekture.

Skup spomenika srednjovekovne Srbije u blizini Novog Pazara, sastoji se od tvrđava, manastira i crkve upisanih pod zajedničkim nazivom "Stari Ras sa Sopoćanima".

Tvrđava Stari Ras nekada je predstavljala ključno utvrđenje za odbranu srednjovekovne Srbije od Turaka. Danas ostatke najstarije vojne građevine ovog kraja posećuju oni koji žele više da znaju o turbulentnoj istoriji ovih prostora. Jedinstven spoj vizantijskog prostornog planiranja i romanskog graditeljstva, karakterističan za ovaj kraj, iznedrio je manastir Đurđeve Stupove.

Manastirski kompleks iz 12. veka sagradio je Stefan Nemanja kako bi se zahvalio Svetom Đorđu što ga je izbavio iz tamnice u koju su ga njegova braća bacila. Crkva Sv. apostola Petra i Pavla, poznata i kao Petrova crkva, jedan je od najstarijih srednjovekovnih sakralnih spomenika na tlu Srbije koji se spominje još u 10. veku. Pod svodovima ove crkve pre mnogo vekova kršten je srpski despot Stefan Nemanja. Na ovom mestu je ostareli knez predao vlast svom sinu Stefanu Prvovenčanom, a ovde je održan i savez protiv bogumila.

Ljubitelji srednjovekovne umetnosti u obližnjem manastiru Sopoćani mogu da vide neke od najlepših srpskih srednjovekovnih fresaka. Po uzoru na antičke umetnike, svečane i vedre freske u Sopoćanima slave klasične ideale ljudske lepote i zrače dostojanstvenošću izraza, a među njima se posebno ističe freska Uspenja Bogorodice. Freskoslikarstvo Sopoćana često se karakteriše i kao "Sikstinska kapela srpskog srednjeg veka".

Jedan od najlepših srpskih manastira iz 12. veka – manastir Studenicu – podigao je župan Stefan Nemanja, rodonačelnik dinastije koja će vladati Srbijom puna dva veka. Pod svodovima ove prelepe zadužbine je i sahranjen.

Spomenik raške graditeljske škole odlikuje se zidovima ojačanim bleštavim belim mermerom kao i prozorskim ukrasima velike vrednosti i lepote. Ovde se mogu videti freske koje se smatraju remek-delima 13. veka. Zidove Kraljevske crkve u okviru manastirskog kompleksa oslikali su poznati slikari tog vremena Mihailo i Evtihije, a prikazuju scene iz Bogorodičinog života, vešto oslikane i harmonično uklopljene tako da predstavljaju jedinstvenu celinu.

Studenica je poznata i po veoma vrednim predmetima primenjene umetnosti koje se čuvaju u riznici manastira kao što su prsten Stefana Nemanje, plaštanice, povelje i mnoge druge dragocenosti.

Srednjovekovni nadgrobni spomenici - stećci - predstavljaju jedinstveno svedočanstvo kulturne tradicije naroda na Balkanu. Nadgrobna kamena obeležja različitih oblika i raskošne dekoracije, isklesana su u periodu od druge polovine 12. do 16. veka.

Stećci su rasuti na mestu nekadašnjih nekropola na više od 200 lokacija u jugozapadnoj Srbiji. Pored Srbije, stećci se još mogu naći na lokalitetima širom Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Hrvatske.

Pored lokacija upisanih na listu svetske baštine, države članice mogu da održavaju "provizornu" listu koja kasnije može da budu razmotrena za zvaničnu nominaciju. Nominacije za listu svetske baštine se prihvataju samo ako je lokalitet prethodno bio naveden na toj "probnoj" listi. Od 2021. godine, Srbija je navela jedanaest lokaliteta za koje Vlada Srbije namerava da aplicira za upis u Svetsku baštinu.

Caričin Grad kod Leskovca podigao je vizantijski car Justinijan I u blizini svog rodnog mesta, kako bi uspostavio kontrolu Vizantije i pomogao širenje hrišćanstva.

Područje Nacionalnog parka Đerdap pokazuje različite morfološke pojave, kao što su klisure, kraški reljefi i krečnjačke visoravni, i dom je širokog spektra životinjskih i biljnih vrsta. Na ovom području nalazi se i značajno praistorijsko arheološko nalazište Lepenski Vir.

Manastir Manasija kod Despotovca podignut je posle Kosovske bitke, kao zadužbina despota Stefana Lazarevića. Gradnja je trajala od 1406. do 1418. godine

Grad Bač sadrži građevine izgrađene od 12. do 19. veka pod uticajima romanike, gotike, renesanse, vizantijske i islamske umetnosti i baroka. Područje ima multietničko stanovništvo Srba, Slovaka, Hrvata, Mađara, Rumuna i Roma.

Nacionalni park Đar-planina predstavlja jedno od najvažnijih zaštićenih područja na Balkanu, gde živi više od 1.500 biljnih vrsta, od kojih je oko 20 odsto endemskih i reliktnih. Prisutne su i brojne vrste ptica. Visoki delovi masiva imaju prelazne karakteristike alpskog i oro-mediteranskog regiona.

Vinski podrumi u negotinskom kraju potiču iz druge polovine 19. veka. Ovi vinski podrumi su često građeni kao monumentalniji i kvalitetniji objekti od porodičnih kuća. Ljudi koji žive u ovom kraju čuvaju razne tradicionalne običaje vezane za proizvodnju vina.

Smederevska tvrđava je poslednje veliko ostvarenje srpskog vojnog graditeljstva i jedno od najvećih utvrđenja u jugoistočnoj Evropi. Podignuta je da "zameni" Beograd, koji je posle smrti Stefana Lazarevića 1427. godine predat Mađarima. Za razliku od Beograda, nova Smederevska tvrđava zauzimala je nešto manji odbrambeni prostor, jednostavnijeg unutrašnjeg uređenja. Na dizajn tvrđave uticali su Carigradski bedemi.

Deliblatska peščara je veliko peščano područje, zapravo ostatak drevne pustinje nastale posle povlačenja Panonskog mora. Područje je uglavnom prekriveno vegetacijom koja je planirano uvedena u poslednjih 170 godina.

Đavolja varoš predsavlja stenske formacije, nastale kao rezultat vodene erozije vulkanskog tufa. Postoji više od 200 stubova, visine od 2 do 15 metara. Većina njih ima andezit blokove na vrhu, štiteći ih od dalje erozije.

Nacionalni park Tara je važno zaštićeno područje naseljeno velikim brojem biljnih i životinjskih vrsta. Među ugroženim životinjskim vrstama prisutnim na lokalitetu su smeđi medved, divokoza i zlatni orao.

Reč je o utvrđenjima na granicama Rimskog carstva. Lokacije u Srbiji, između ostalog, uključuju ostatke Petrovaradina, Beograda, Zemuna, Kladova, Golupca i Trajanovu tablu. Nominacija je zajednička sa susednim zemljama Hrvatskom, Bugarskom i Rumunijom.

Područja bukovih šuma u okviru nacionalnih parkova Fruška Gora, Tara i Kopaonik. Reč je o konominacija Srbije zajedno sa još 12 evropskih država.

Na Unesko listu nematerijalne kulturne baštine, koja dolazi iz Srbije, nedavno je uvrštena i šljivovica. Iako naša zemlja ima puno veliki broj vrednih i unikatnih proizvoda, kao i tradicionalnih i kulturnih obeležja, za sada se samo pet stvari iz Srbije nalazi na ovoj Uneskovoj listi.

Prva je na ovu listu, još 2014. godine, uvrštena slava. Obeležavanje porodične slave i slavljenje sveca zaštitnika tradicionalni je srpski običaj i zato je prvi dobio svoje mesto na ovoj listi zaštićenih dobara iz naše zemlje.

Na sajtu Uneska objašnjava se da u Srbiji pravoslavne porodice slave značajan praznik u čast sveca, za kog se veruje da je njihov zaštitnik i hranitelj. Proslava se sastoji od obrednog prinošenja žrtve i gozbe za rodbinu, komšije i prijatelje.

Slava jača društvene odnose i igra važnu ulogu u uspostavljanju i održavanju dijaloga u multietničkim i multikonfesionalnim područjima.

Tradicionalna srpska igra kolo, uvštena je na ovu listu 2017. godine. U objašnjenu se navodi da je kolo tradicionalna, kolektivna narodna igra koju izvode igrači koji su međusobno povezani u lanac, obično se krećući u kružnoj liniji i držeći se međusobno spuštenih ruku.

Izvodi se uz muzičku pratnju na privatnim i javnim skupovima i uključuje sve članove lokalne zajednice. Značajni nosioci ovog dobra su kulturno-umetnička društva i folklorne trupe.

Pevanje uz pratnju gusala, jednostavnog gudačkog instrumenta, drevna je umetnost izvođenja pre svega herojskih epova vekovima praktikovana kao oblik istorijskog pamćenja i izraz kulturnog identiteta, a na listi se nalazi od 2018. godine.

Predstave podrazumevaju složen oblik interakcije između publike i izvođača i zasnovane su na veštini i kreativnosti solista (guslara): sposobnost guslara da dramatizuju poetski sadržaj, govor tela i harizma ključni su za uspešne nastupe.

Na repertoaru su pretežno pesme o mitskim i istorijskim junacima, događajima iz legendarne prošlosti, davne ili novije istorije i ređe balade i humoristične pesme.

Ovo dobro iz naše zemlje na listu Unseko uvršteno je 2020. godine. Ručna izrada grnčarije u selu Zlakusa odnosi se na znanja i veštine u izradi neglaziranih posuda za termičku obradu hrane. Ta grnčarija se koristi u domaćinstvima i restoranima širom Srbije od gline i kalcita, a točak se pokreće isključivo ručno.

Proces traje sedam do deset dana, a obuhvata pripremu glinene paste, oblikovanje, dekoraciju, doradu, sušenje i pečenje. Gotove posude su ukrašene geometrijskim ornamentima izrađenim drvenim ili metalnim alatima, a pojedinim posudama su dodane i drške.

Šljivovica je tradicionalno srpsko piće. Obuhvata kompleksna znanja i veštine za pripremu pića u kućnom okruženju kao i njegovu upotrebu u svakodnevnim i ritualnim praksama. Priprema ima više faza koje uključuju porodice i zajednice.

U svečanim prilikama i tokom porodičnih slavlja, šljivovica prati zdravice sa željama za zdravlje i blagostanje. Takođe je važan deo tradicionalne medicine, gde se dodaju lekovito bilje ili voće za dobijanje lekova protiv prehlade i bolova ili antiseptika.

Uneskova lista Pamćenje sveta skup je dokumentarističke građe koja zbog velikog značaja za čovečanstvo uživa međunarodni ugled i zaštitu.

Među brojnim dokumentima, rukopisima, arhivama i kolekcijama iz svih krajeva sveta, na svetsku listu upisani su i dokumenti koje možete videti u srpskim muzejima i arhivima – Miroslavljevo jevanđelje, Arhiva Nikole Tesle i telegram kojim je Austrougarska uputila ultimatum Srbiji i označava objavu Prvog svetskog rata.

Najstariji dokument iz Srbije koji je svoje mesto našao na Uneskovoj listi je bogoslužbena knjiga koja je po naredbi kneza Miroslava ispisana i ukrašena davne 1180. godine. Jevanđelistar s oslikanim minijaturama velike lepote, jedan je od prvih sačuvanih srpskih ilustrovanih rukopisa pisanih ćirilicom iz 12. veka.

Ručno pisan perom i mastilom crne boje, tekst ovog službenika podeljen je u dve kolone, dok su naslovi pisani crvenom bojom. Veliku estetsku vrednost dokumentu daje gotovo 300 ilustracija s religioznom tematikom – minijature ukrašene zlatom i obojene četkicom u crvenu, zelenu, žutu i belu boju. Osim umetničke vrednosti, ove minijature imaju i veliki istorijski značaj, jer kombinacija elemenata istočne (vizantijske) i zapadne (italijanske) tradicije simbolizuje raskid sa staroslovenskim predanjem.

Miroslavljevo jevanđelje, izuzetan pisani spomenik svetske kulture, možete videti u Narodnom muzeju u Beogradu, dok se fototipska izdanja u tiražu od 299 primeraka čuvaju u elitnim bibliotekama širom sveta.

Jedan od najvećih naučnika 20. veka, Nikola Tesla, pronalaskom obrtnog magnetnog polja, indukcionog motora, polifazne naizmenične struje, generatora i kompletnog sistema proizvodnje i distribucije električne energije, dao je nemerljiv doprinos nauci i tehnologiji.

Nakon smrti, za sobom je ostavio bogatu arhivu koja broji preko 16 hiljada originalnih dokumenata, 1.200 istorijsko-tehničkih eksponata, preko 1.000 planova, kao i 1.500 fotografija i gotovo 2.000 knjiga i časopisa. Arhiva čuvenog naučnika čuva se u Muzeju Nikole Tesle gde se mogu videti i neke od njegovih najvažnijih pronalazaka kao što su Kolumbovo jaje, Teslin transformator ili indukcioni motor, ali i mnoge predmete iz njegovog privatnog života.

Bogata zaostavština Nikole Tesle od velikog je značaja za istraživače, naučnike, pronalazače, ali i za članove pokreta za očuvanje životne sredine i istraživanja čistih izvora energije.

Telegram koji je 28. jula 1914. godine poslat iz Beča srpskom ministru inostranih poslova u Nišu, označio je i formalno početak Prvog svetskog rata, koji će trajati četiri godine i odneti milione života. Objava rata Austrougarske Srbiji sastoji se od nekoliko redova napisanih na francuskom jeziku, a čuva se u Arhivu Srbije u Beogradu.