Saborna crkva prva moderna građevina u Beogradu - knez Miloš od tirske kasabe odlučio da napravi modernu evropsku prestonicu

Retko ko bi mogao zamisliti da su se na mestu današnjih beogradskih zgrada, velelepnih kuća i zdanja, pre dva veka nalazili mahom rovovi i bedemi od nasute zemlje, turske džamije, amami i hanovi. Od grada na opeci i kamenu, Beograd u dvadesetom veku postaje prava evropska prestonica. Za to se postaralo 35 graditelja, o čijem radu svedoči kapitalno izdanje Muzeja grada "Graditelji Beograda 1815-1914".

Posle Drugog srpskog ustanka (jesen 1815.g.) od današnjeg Beograda postojala je samo polurazrušena varoš opasana rovovima. Knez Miloš tada rešava da uradi ono što je malo ko smatrao mogućim - da od grada na kamenu napravi evropsku prestonicu. U nedostatku domaćeg kadra, knez inženjere počinje da traži napolju. Njih 35 odabranih pretvara Beograd u prestonicu kakva je danas.

"Milošev Beograd"

- Grad tada konačno počinje da se odvaja od tursko-balkanskog stila i modernizuje svoju arhitekturu. Na svaki deo njegovog dalje razvoja uticale su i aktuelne vladajuće ideologije, pa na početku devetnaestog veka prestonicu možemo zvati Miloševim Beogradom - kaže Aleksandar Kadijević, jedan od priređivača monografije.

Orijentalni stil u tom periodu zadržava još Hadži Nikola Živković, koji u kamenu i tvrdom materijalu gradi Ičkovu kuću, kafanu "?", Manakovu kuću i "Doktorovu kulu", danas namenjenu za smeštaj dece obolele od raka. Kao spomenik kulture sačuvane su i kafana "?" i Manakova kuća, sada deo Etnografskog muzeja, dok je Ičkova kuća porušena između dva svetska rata.

Prvi strani neimar "Miloševog Beograd" bio je Slovak Franc Janke. On prekida gradnju na kamenu i tako nastaju prve zgrade u duhu klasicizma – Đumurkana (carinarnica) u Karađorđevoj ulici, gde su se održavale prve pozorišne predstave, i Saborna crkva. Ono što se takođe premijerno pojavljuje u "Miloševom Beogradu" je - pivara. Kao prizemna zgrada sa visokim krovom zauzimala je ugao ulica Admirala Geparta i Balkanske. Danas od nje nema ni traga.

"Mihailov Beograd"

- Prvi beogradski hotel "Kod jelena", tada najveće zdanje u gradu, 1841. godine sagradio je knez Mihailo. Hotel je zauzimao ceo blok zgrada između Gračaničke, Kralja Petra i Čuburine ulice. U prizemlju su bile sale za kafanu i trpezariju, a na dva sprata stotinu hotelskih soba – priča Kadijević.

Većina zdanja "Mihailovog Beograda" danas se može videti samo na slikama i razglednicama. Državna štamparija u Pop Lukinoj ulici bila je velika zgrada sa bogatom fasadom u duhu romantizma, a Stari konak, kojeg takođe više nema, služio je kao dvor i Karađorđevića i Obrenovića. Zauzimao je najlepši deo Ulice Kralja Milana, između Starog i Novog dvora.

Sa promenom dinastije 1842.godine, iz Srbije su morali otići i Hadži Nikola Živković i Franc Janke.

"Aleksandrov Beograd"

Ali zato u prestonicu, za vreme kneza Aleksandra, dolaze Jan Nevole, graditelj Kapetan Mišinog zdanja i Emilijan Josimović, koji pravi prvi urbanistički plan Beograda. Romantičarski stil u arhitekturi dostiže vrhunac, a osniva se i prva škola za inženjere.

- Emilijan je bio prvi srpski urbanista. Zahvaljujući njemu, u domaćem graditeljstvu počinju da se očitavaju prve crte evropeizacije i modernizacije arhitekture – ističe Kadijević.

Knez Mihailova ulica dobija zgrade renesansnog oblika od kojih su i danas sačuvane tri, a nalaze se na brojevima 46 (restoran "Kolarac"), 50 ( "Gete" institut) i 54.

Mistični graditelji čuvenih zdanja

Zanimljivo je da za mnoge značajne javne građevine autori ni danas nisu poznati. Pre svega, nije rešeno pitanje autorstva beogradske Železničke stanice jer nije sačuvana dokumentacija. Ne znaju se ni autori Kombinata šećera "Dimitrije Tucović", Beogradske tekstilne industrije, starih hotela "Srpski kralj", "Pariz", "Rusija" i "Srpska kruna".

- Uloga graditelja dugo je bila minimizirana. Arhitekti nisu bili bolje tretirani od građevinskih inženjera, shvatani su kao puki servis "važnih" naručilaca. Zbog toga nije postojao interes da se njihove zasluge popularišu. Sa razvojem istoriografije, možda se neke misterije u budućnosti i rasvetle – kaže Kadijević.

(Napomena: tekst je u potpunosti preuzet iz lista "Politika" od 08.03.2010.)