Franjevački hram Sv. Antuna Padovanskog Beograd urađen u vizantijskom stilu

Arhitektonsko nasleđe

MODERNA, A VIZANTIJSKA

Bila bi zabluda pomisliti da su jedino pravoslavne crkve u modernom Beoradu građene uz poštovanje vizantijskih uzora. Jedan od prvih monumentalnih hramova podignutih u Beogradu između dva svetska rata, bio je franjevački hram Sv. Antuna Padovanskog



Sledeći romantičarske pokrete prisutne u većini evropskih država 19.veka, a posebno u regionu srednje Evrope, i srpski arhitekti su, u okviru programa nacionalnog buđenja, promovisali ideje reafirmacije srednjovekovnog graditeljstva. Pošto su ključni spomenici srpske srednjovekovne arhitekture, crkve i manastiri, nastali u pernodu od 12. do 15. veka pod uticajem, u to doba moćne, vizantijske umetnosti, i potonji, moderni graditelji u Srbiji 19. i 20. veka nalazili su inspiraciju u vizantijskim uzorima; ponekad onim udaljenijim, poniklim u glavnim centrima istočnog rimskog carstva, ali češće upravo u ovdašnjim, nastalim na tlu srednjovekovne Srbije.

Počev od poslednjih decenija 19. veka pa sve do danas bilo je dosta pokušaja da se vizanthjske forme prilagode kako novom crkvenom graditeljstvu tako i modernim potrebama profanih građevina, kao što su ministarstva, škole, pošte i sl. Ipak, ova se tradicija prevashodno koristila za projektovanje modernih crkava, što ne treba da čudi, s obzirom da su u Srbiji skoro sve sačuvane srednjovekovne građevine u duhu vizantijske umetnosti sakralne.



Iako se traganje za „iskonskim", srednjovekovnim uzorima može na prvi pogled protumačiti kao originalan način za postizanje autentičnosti modernog graditeljstva u lokalnim okvirima, valjalo bi se podsetiti da je ideja o građenju modernih crkava inspirisanih vizantijskim formama u Srbiju dospela iz srednjoevropskih metropola. Precizinje, ona je „uvezena" posredstvom prve generacije srpskih arhitekata školovanih u inostranstvu, od kojih su neki boravili u Beču na Akademiji lepih umetnosti kod profesora Teofila Hanzena, dok su drugi imali priliku da se sa romantičarskim principima neo-vizaitizma sretnu na politehničkim fakultetima u Karlsrueu, Berlinu, Cirihu ili Miihenu.

Prve uspešne realizacije modernih crkvenih zdanja u vizantijskom duhu, kao što je na primer Preobraženska crkva u Pančevu iz 1878., izgrađena po projektu bečkog đaka, Svetozara Ivačkovića, koncipirane su na način sličan onom koji je koristio Ivačkovićev profesor, Teofil Hanzen. Ovaj metod je podrazumevao korišćenje neovizantijskih modela, pritom bez oponašanja niti neke specifične građevine, niti konkretnih istorijskih formi, već kroz slobodno i maštovito kombinovanje raznolikih oblika koji su, bez obzira što asociraju na vizantijske, oslikavali moderno doba. Važno je napomenuti da su se sličnim načinom projektovanja, pored Ivačkovićevog bečkog učitelja, služili i mnogi drugi srednjoevropski arhitekati, koji su u vizantijskoj umetnosti tražili korene za razumevanje iskonskog u arhitekturi.



Tek su nekolino deceinja kasnije, već daleko ukoračivši u 20. vek, srpski arhitekti počeli da oponašaju vizantijske forme tako što su pristupili podražavanju, bezmalo kopiranju konkretnih građevina i odabranih stilskih elemanata iz srednjovekovne tradicije. Jedan od najslikovitijih primera ovakvog pristupa je crkva Sv. Marka u Beogradu, čija gradnja je započeta 1932. po projektu braće Krstić, a pri čijem projektovanju se insistiralo da bude kopija srednjovekovne manastirske crkve Gračanice na Kosovu. Sa sličnim uslovom su se beogradski arhitekti suočili i kada je, 1926. godine, raspisan konkurs za najveći nacionalni hram posvećen Sv. Savi. Ipak, u toku niza godina polemika vezanih za projekat svetosavskog hrama odustalo se od Gračanice kao modela, u korist mnogo impozantnije i monumentalnije vizantijske građevine, Sv. Sofije u Carigradu.

Bila bi zabluda pomisliti da su jedino pravoslavne crkve u modernom Beoradu građene uz poštovanje vizantijskih uzora. Jedan od prvih monumentalnih hramova podignutih u Beogradu između dva svetska rata, bio je franjevački hram Sv. Antuna Padovanskog. Nastao od 1927. do 1932. godine po projektu slavnog Josipa Plečnika, oca slovenačke nacionalie arhitekture, hram Sv. Antuna pokazao je kako je moguće ostvariti izrazito originalan, bezmalo avangardni arhitektonski izraz, pritom baziran na obilju refereci iz vizantijske tradicije, ipak ne primenjujući izričito repliciranje istorijskih predložaka.



Ako bismo se na kraju podsetili da su hram Sv. Antuna i hram Sv. Save projektovani bezmalo u isto vreme, ostalo bi nam da se zapitamo da li osim očiglednih razlika među njima postoje i neke sličnosti. Tražeći odgovor na ovo pitanje ne bismo mogli izbeći intrigirajuću spoznaju da su u projektima za obe strukture ne samo prihvaćeni generalni koncepti reinterpretacije vizantijske tradicije, već da su, šta više, u oba preuzimani modeli iz istog, ranog perioda vizantijske umetnosti, Justinijanovog.