Crna Gora, Srbija i BiH duguju više od 45 mlrd EUR, ali nisu visoko zadužene države

Crna Gora, Srbija i Bosna i Hercegovina zadužene su više od 45 mlrd EUR, ali nijedna od država ne spada u kategoriju visoko zaduženih.

Visoko zadužene zemlje su, prema takozvanim mastrihtskim kriterijumima, one čiji javni dug premašuje 60% bruto domaćeg proizvoda (BDP).

Crna Gora od juna ove godine, kada je neto državni dug pao na 58,2% BDP-a, formalno nije više visoko zadužena država, prvi put nakon 2015. godine kada je prešla granicu od 60% BDP-a.

Ovaj rezultat, prema podacima Ministarstva finansija, nastao je jer u protekle dvije godine nije bilo značajnijih novih zaduženje, dio starih dugova vraćan je i iz prihoda budžeta, a glavni razlog je što je došlo do značajnog rasta BDP-a usljed povećanja prihoda od turizma i veće potrošnje građana i novopristiglih stranaca iz Ukrajine i Rusije.

Da li je Crna Gora nakon osam godine perioda u kojem se računala kao visoko zadužena država, i zvanično postala srednje zadužena država, kako su Vijestima nezvanično kazali iz Ministarstva finansija, biće poznato kada se završi obračun javnog duga za kraj 2023. godine, što se očekuje u martu naredne godine.

Da li će granica javnog duga na kraju godine biti ispod 60% BDP-a, zavisi od više faktora - kolika će biti konačna procjena BDP-a, da li će u međuvremenu doći do rasta duga lokalnih samouprava koji se računa u javni dug, da li će i u kojoj mjeri biti trošeni sadašnji depoziti i da li će do kraja godine biti novih zaduženja i koji će biti njihov karakter.

Posljednji podaci o državnom dugu odnose se na jun ove godine, a obračun koji je trebalo da bude urađen za kraj septembra još nije gotov zbog toga što je krajem oktobra došlo do promjene vlade i nadležnih u Ministarstvu finansija.

Ukupan državni dug na kraju juna iznosio je 4,02 milijarde eura, a neto iznos umanjen za vrijednost depozita 3,75 milijardi.

Pojedinačno najveće zaduženje Crne Gore odnosi se eurobond obveznice od 1,75 mlrd EUR, koje je u iznosi od milijardu eura emitovala Vlada Duška Markovića 2019. godine i od 750 miliona iz decembra 2020. godine koda je emisiju obavio tadašnji ministar finansija Milojko Spajić, a sadašnji premijer.

Novac od emitovanja ovih obveznica na međunarodnom berzanskom tržištu korišćen je većinom za vraćanje starih dugova i u manjem obimu za javne investicije.

Ove obveznice zajedno sa drugim kreditnim zaduženjima na naplatu dolaze narednih godina, tako da Crna Gora u 2024. treba da vrati 436 mil EUR, u 2025 - 810 miliona, u 2026 - 284 miliona, a u 2027 - 950 miliona.

Preporuke međunarodnih finansijskih organizacija su da Crna Gora dio ovih zaduženja (čak i do jedne trećine) koja dolaze u naredne četiri godine vrati iz svojih prihoda, a ne iz novih zaduženja kako bi očuvala javni dug ispod mastrihtskog kriterijuma od 60% BDP-a.

Drugi po veličini dug Crne Gore odnosi se na gradnju dionice od 41 kilometra auto-puta od Podgorice do Kolašina, i on je na kraju juna iznosio 720 mil EUR. Otplata kredita za izgradnju ove dionice auto-puta počela je u julu 2021. godine i do sada je vraćeno pet polugodišnjih rata, a ova obaveze prema kineskoj Eksim banci vraćaće se još 11 i po godina.

Treći po veličini dug od 380 mil EUR odnosi se na dva zaduženja kod više domaćih banaka i međunarodnih banaka na osnovu takozvanog "sindiciranog zajma - PBG". Ovi zajmovi uzimani su proteklih godina, a većinom su korišćeni za pokrivanje deficita i investicije.

Četvrti po veličini javni dug od 180 mil EUR odnosi se na novac koji je proteklih godina povlačen iz Međunarodne banke za obnovu i razvoj (IBRD) na osnovu ranije odobrenih razvojnih projekata.

Dug od 142 mil EUR odnosi se na emitovane domaće obveznice koje dospijevaju 2024. i 2026. Dok je šesti po veliči dug od 90 miliona, koji se odnosi na investicione projekte koje je finansirala Evropska investiciona banka (EIB).

Zatim slijede dugovi od 76 milona prema Banci za razvoj Savjeta Evrope, 74 miliona prema Međunarodni monetarni fond (MMF), 60 miliona Evropskoj komisiji, 58 miliona Evropskoj banci za obnovu i razvoj (EBRD)…

Javni dug Srbije na kraju septembra ove godine, prema poslednjim podacima Ministarstva finansija, iznosio je 35,46 mlrd EUR. Kako se navodi na sajtu Ministarstva, u odnosu na BDP javni dug je 30. septembra iznosio 51,3%.

Na početku godine javni dug je iznosio 33,32 mlrd EUR i za ovih devet mjeseci povećan je za 2,14 mlrd EUR. Zanimljivo je da je na početku ove godine javni dug bio na nivou 55,1% BDP-a i mada je nominalno dug porastao, u odnosu na BDP je smanjen.

To je posljedica nominalnog rasta BDP-a, odnosno projekcije Ministarstva finansija da će BDP na kraju ove godine biti za 14,2% veći nego na početku godine.

S obzirom da se Vlada nada da će na kraju godine realni rast BDP-a iznositi 2,5%, jasno je da se ostatak nominalnog rasta BDP-a odnosi na inflaciju.

Najveći dio javnog duga Srbije čini spoljni dug, odnosno dug prema stranim rezidentima. Od 35 milijardi, čak 25 milijardi je spoljni dug, dok je oko 10 milijardi dug prema domaćim povjeriocima. Najveće učešće ima dug u evrima sa 58%, dok u dolarima Srbija duguje 13,8%. U dinarima duguje oko petine ukupnog duga.

Ako pogledamo strukturu javnog duga Srbije, najveći dio se odnosi na državne obveznice. Po osnovu evroobveznica, izdatih što u evrima, što u dolarima, dug iznosi 8,9 mlrd EUR.

Po osnovu dugoročnih hartija u dinarima duguje 6,8 mlrd EUR, a po osnovu dugoročnih hartija u eurima izdatim na domaćem tržištu duguje 1,9 milijardi.

Dugovi po osnovu kredita stranih vlada iznose 3,4 mlrd EUR, dok su krediti poslovnih banaka 2,5 mlrd EUR.

Koliko Srbija duguje poslovnim bankama, toliko duguje i Eksport-import banci Kine (Eksim) - 2,5 milijarde eura.

Značajni povjerioci Srbije su i međunarodne finansijske institucije. Naime, Međunarodnom monetarnom fondu duguje 2,4 mlrd EUR, a Međunarodnoj banci za obnovu i razvoj (dio Svjetske banke) 2,2 mlrd EUR. Od Evropske investicione banke su pozajmili 1,85 mlrd EUR, a od Evropske banke za obnovu i razvoj (EBRD) 565 mil EUR.

Javni dug Srbije u nominalnom iznosu djeluje kao visok, ali sa učešćem od 51% u BDP-u spada u sredinu zemalja Centralne i Istočne Evrope. Međutim, ono što može predstavljati otežavajuću okolnost su sve više kamatne stope po kojima se Srbija zadužuje.

Prinosi na evroobveznice u evrima sa dospjećem 2027. i 2028. godine su oko 5,6%, dok su prinosi na dolarske evroobveznice od 6,1 do 6,7%.

Do kolike promjene je došlo u cijeni zaduživanja najbolje pokazuje to što je izvršna stopa za dolarske evroobveznice 2020. godine iznosila 2,3%, a za emitovane evroobveznice ove godine 6,8%.

To se vidi i u budžetu. U državnom proračunu za ovu godinu, za kamate je izdvojeno 148,8 milijardi dinara, odnosno 1,3 mlrd EUR. Već u budžetu za sledeću godinu planira se 183,6 milijardi dinara ili 1,56 mlrd EUR. Država će sledeće godine za kamate koje su neproduktivan rashod i većim dijelom predstavlja odliv kapitala iz zemlje, platiti otprilike sličan iznos kao za sve subvencije za poljoprivredu, željeznicu, puteve, investicije...

Troškovi kamata biće za preko 200 mil EUR veći od izdvajanja za socijalnu zaštitu. Doduše, ocjena Fiskalnog savjeta je da su troškovi za kamate precenjeni u budžetu i da bi mogli biti 15-ak milijardi manji nego što je planirano.

Po prosječnoj kamatnoj stopi na javni dug, prema analizi Fiskalnog savjeta, Srbija je u 2022. godini bila pri vrhu EU sa tri odsto. Sa preko četiri odsto ubedljivo najskuplje se zaduživala Mađarska. Preko tri odsto kamatnu stopu su plaćali još Poljska, Italija i Češka.

Još jedna otežavajuća okolnost je što će naredne godine Srbija morati da se zaduži 6,5 mlrd EUR, što za otplatu dospjelog duga, što za finansiranje novog budžetskog deficita koji je u sledećoj godini planiran na 1,7 mlrd EUR.

Savjet ocjenjuje i da će se skoro petina javnog duga Srbije refinansirati u 2024. po znatno nepovoljnijim uslovima, što će dovesti do rasta izdataka za kamate u srednjem roku.

- Dok je prosječna kamatna stopa za stari dug Srbije iznosila oko tri odsto, aktuelna kretanja na međunarodnim finansijskim tržištima ukazuju na to da bi se Srbija mogla zaduživati po kamatnim stopama od šest, sedam odsto (pri čemu su ove godine uzimani neki još skuplji krediti, s kamatnom stopom na nivou osam, devet odsto). Troškovi novog zaduživanja jesu porasli za sve evropske zemlje, ali Srbija ostaje pri vrhu Evrope po novim, većim kamatnim stopama. To znači da će se 6,5 mlrd EUR novog zaduženja u 2024. morati obezbijediti pod nepovoljnijim uslovima, odnosno da će gotovo petina javnog duga Srbije imati osetno veću kamatnu stopu nego stari dug - navodi Savjet.

Javni dug Bosne i Hercegovine na kraju trećeg kvartala iznosi 12,75 mlrd KM (oko 6,6 mlrd EUR).

- Učešće javnog duga u BDP-u je 26,31% , što BiH ne svrstava u prezadužene zemlje - kazali su nam iz Ministarstva finansija i trezora BiH.

Prema njihovim riječima, u prvih devet mjeseci ove godine angažovano je 262,6 mil KM kreditnih sredstava iz vanjskih izvora.

Iz resornog Ministarstva navode kako namjenska struktura vanjskog novog duga, odnosno vanjskog duga koji je nastao poslije 14.12.1995. godine, pokazuje da je 56,7% kredita namijenjeno za infrastrukturne projekte, 32% kredita za privredne djelatnosti i 11,3% za javni sektor.

Admir Čavalić, ekonomski analitičar, kazao nam je kako se BiH, s obzirom na uređenje, teško zaduživati u smislu proceduralnosti, konsenzusa različitih nivoa vlasti i slično.

- Da smo centralizovani kao susjedne zemlje vjerovatno bi se donosioci odluka brže usaglašavali da se zadužimo. Najviše se zadužujemo za infrastrukturne projekte, zatim za održavanje tekućih budžeta, te za podršku privredi. Smatram da bi trebalo mijenjati taj redoslijed, te je stavka za javni sektor i budžete uglavnom suvišna. Ono što je problem ubuduće jeste kolateral, odnosno garancija i to je ključno pitanje današnjice u kontekstu dugovanja, zaduživanja. Naime, do sada se uglavnom koristio budžet kao neka garancija, npr. akcize su se svojerovremeno uvodile pod opravdanjem novih zaduživanja, sada nemamo više taj potencijal budžeta i sada se teret prebacuje na javna preduzeća u smislu privatizacije ili koncesije, te s druge strane na državnu imovinu što zahtijevaju kreditori nekih zemalja - mišljenja je Čavalić.

Kada je u pitanju zaduživanje za infrastrukturne projekte on dodaje kako problem nije u samom dugu, nego u netransparentnom, odnosno neefikasnom korištenju sredstava.

- Zadužujemo se za infrastrukturne projekte koje ne gradimo ili sporo gradimo - istakao je Čavalić.

Naglasio je i veliku razliku između zaduženosti dva entiteta, te je Federacija BiH dosta manje zadužena od RS-a.

Podaci Ministarstva za finansije BiH pokazuju da je na kraju trećeg kvartala unutrašnji dug FBiH iznosio 1,2 mlrd KMKM, a RS-a 2,5 mlrd KM.

- Ta razlika je još vidljivija kada dug uporedimo sa BDP-om, onda su razlike drastične. Za RS se već može reći da ima problema sa dugom, naročito ako uključimo gradove i opštine, dok su u FBiH, gradovi, opštine i kantoni nisko zaduženi - kazao je Čavalić.

U stanju vanjskog duga, prema podacima Ministarstva finansija i trezora BiH, najveće učešće imaju Svjetska banka (IDA i IBRD) 25,8 odsto, Evropska investiciona banka 24,1%, Evropska banka za obnovu i razvoj 9,2, te Međunarodni monetarni fond 8,5%.

- Prosječna kamatna stopa vanjskog duga iznosi 2,7%, a prosječno vrijeme dospijeća je 6,7 godina. U strukturi vanjskog duga 63,5% kredita se odnosi na kredite sa fiksnim kamatnim stopama, a 67,4% je u valuti euro - pojasnili su iz resornog državnog Ministarstva.

Kako je kazao Čavalić kada gledamo strukturu ino duga "još uvijek se zadužujemo kod respektabilnih institucija kod kojih se zadužujemo i to po prilično dobrim uslovima, sa velikim grejs periodima, te rokovima otplate od 20 do 30 godina".

Prema zvaničnim podacima Centralne banke (CBBiH), Bosna i Hercegovina spada u red umjereno zaduženih zemalja.